İTFAİYECİLERİN AFET RİSK YÖNETİMİ SÜRECİNDEKİ ETKİNLİĞİ MODÜLÜ

Türkiye, jeolojik, meteorolojik ve topoğrafik yapıları nedeniyle, doğa kaynaklı afetlere sıkça maruz kalan bir bölgede yer almakta özellikle deprem, heyelan, su baskınları, kaya düşmeleri ve çığ gibi çeşitli doğal afetlerle başa çıkmak zorunda kalmaktadır.

Türkiye’de 2022 yılında 20 binin üzerinde yer sarsıntısı belgelemiştir (AFAD, 2023) ve kaydedilen en yüksek depremlerin olduğu yıl, yılın ilk yarısında kaydedilen 49 binin üzerinde sarsıntı ile 2023 yılında gerçekleşmiştir.

6 Şubat 2023 tarihinde merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçelerinde yaklaşık 9 saat arayla (Türkiye saati ile 04:17'de ve 13:24) Mw 7.7 ve Mw 7.6 büyüklüğünde iki deprem meydana gelmiştir. Gerçekleşen afetin sonucunda Doğu Anadolu fay hattı boyunca, 11 ilde (Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Elazığ, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye, Şanlıurfa) 48 binden fazla insan hayatını kaybetmiş, yarım milyondan fazla bina ağır hasar görmüş veya yıkılmıştır.

Yapılan bir çalışmada; deprem riski altında bulunan Türkiye’nin ortalama yıllık Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'sının (GSYİH), sosyoekonomik büyümeye bağlı olarak 2010 ile 2080 yılları arasında beş kat artması beklenen bir durum senaryosu olarak belirlenmiştir.

Olası bir afet durumunda, müdahale aşamasında ön safhalarda yer alan ve arama kurtarma faaliyetlerin büyük ve önemli kısmını oluşturan itfaiyeciler için afet risk yönetimindeki mevcut durumlarının belirlenmesi, iyileştirme alanlarının tanımlanması ve buna yönelik düzeltici faaliyetlerin belirlenmesi bu kapasitelerin artırması ve afet durumunda daha etkin mücadele etmesi adına önemlidir.

Bu çalışmanın amacı afetin müdahale aşamasında aktif rol üstlenen itfaiyecilerin risk yönetim sürecindeki mevcut durumlarını saptayarak, sadece müdahale de değil aynı zamanda risk yönetimi için hazırlık çalışmalarına katılımlarını sağlayacak iyileştirme alanları sunmak ve müdahale aşamasında etkinliklerini artırmaktır.

Bu amaca yönelik, itfaiye personelleri için ‘Afet Risk Yönetme Ölçeği’ oluşturulmuş ve uygulanmıştır. Ayrıca itfaiyecilerin İSG bilgi ve farkındalıklarının, risk yönetme ölçeğine etkisi analiz edilmiş ve analizler sonucu iyileştirme alanları tespit edilmiştir.

Tablo 1 İtfaiyecilerin demografik özelliklerine ilişkin tanıtıcı istatistikler (N=772)

 

İstatistikler
  • Araştırmaya katılan 772 kişiden 745'i (%96,5) erkek ve 27'si (%3,5) kadın olarak belirlenmiştir.
  • Yaş dağılımına bakıldığında, 73 kişi (%9,5) 27 yaşından küçük, 186 kişi (%24,1) 28 ile 35 yaş arasında, 235 kişi (%30,4) 36 ile 43 yaş arasında, 216 kişi (%28) 44 ile 51 yaş arasında ve 62 kişi (%8) ise 52 yaş ve üzerindedir.
  • Katılımcıların eğitim durumuna göre dağılımı incelendiğinde, 169 kişi (%21,9) ilköğretim veya ortaöğretim mezunu, 344 kişi (%44,6) lise mezunu ve 259 kişi (%33,5) üniversite veya daha yüksek eğitim seviyesine sahiptir.
  • Hizmet süresi açısından değerlendirildiğinde, 133 kişi (%17,2) 5 yıldan daha az bir süredir hizmet vermektedir. 305 kişi (%39,5) 6 ile 10 yıl arasında hizmet verirken, 115 kişi (%14,9) 11 ile 15 yıl arasında hizmet süresine sahiptir. Ayrıca, 107 kişi (%13,9) 16 ile 20 yıl arasında hizmet verirken, 112 kişi (%14,5) ise 20 yıldan daha uzun bir süredir hizmet vermektedir.
  • Katılımcıların görevlerine göre dağılımı ise şu şekildedir: 464 kişi (%60,1) itfaiye eri, 84 kişi (%10,9) itfaiye çavuşu, 39 kişi (%5,1) itfaiye amiri ve 185 kişi (%24) ise diğer görevlerde yer almaktadır.

Cinsiyet

 

Erkek

745 (%96,5)

Kadın

27 (%3,5)

Yaş

 

20-27 yaş

73 (%9,5)

28-35 yaş

186 (%24,1)

36-43 yaş

235 (%30,4)

44-51 yaş

216 (%28)

52 ve üzeri

62 (%8)

Eğitim Durumu

 

İlkokul ve ortaokul

169 (%21,9)

Lise

344 (%44,6)

Üniversite

259 (%33,5)

Hizmet süresi

 

0-5 yıl

133 (%17,2)

6-10 yıl

305 (%39,5)

11-15 yıl

115 (%14,9)

16-20 yıl

107 (%13,9)

20 yıl üzeri

112 (%14,5)

Görevi

 

İtfaiye Eri

464 (%60,1)

İtfaiye Çavuşu

84 (%10,9)

İtfaiye Amiri

39 (%5,1)

Diğer

185 (%24)

Tablo 2 İtfaiyecilerin sağlık durumlarına ilişkin tanıtıcı istatistikler (N=772)

 

İstatistikler
  • 80 itfaiyecinin (%10,4) kronik bir hastalığı olmadığı görülmektedir.
  • Düzenli olarak ilaç kullanan kişi sayısı ise 98 (%12,7) olarak belirlenmiştir.
  • Egzersiz alışkanlıklarına göre dağılıma bakıldığında, haftada 1 veya 2 gün egzersiz yapan 339 kişi (%43,9), 3 veya 7 kez egzersiz yapan 261 kişi (%33,8) ve hiç egzersiz yapmayan 172 kişi (%22,3) çalışmaya katılmıştır.
  • Katılımcıların kan basıncı veya tansiyon değerlerini bilen kişi sayısı ise 199 (%25,8) olarak belirlenmiştir.

Kronik hastalık

Evet

80 (%10,4)

Hayır

692 (%89,6)

Düzenli ilaç kullanımı

Evet

98 (%12,7)

Hayır

674 (%87,3)

Sigara kullanımı

Evet

388 (%50,3)

Hayır

314 (%40,7)

Bıraktım

70 (%9,1)

Düzenli egzersiz

1-2 gün /hafta

339 (%43,9)

3-7 gün /hafta

261 (%33,8)

Hiç

172 (%22,3)

Kan basıncı /Tansiyon değerini bilme

Evet

199 (%25,8)

Hayır

573 (%74,2)

Tablo 3 İtfaiyecilerin sağlık durumlarına ilişkin tanıtıcı istatistikler (N=772)

İstatistikler
  • Acil durumlara müdahale ederken, katılımcıların 673'ünde (%87,2) kişisel koruyucu donanım bulunmaktadır.
  • Bu donanımların 98 kişi (%12,7) tarafından temizlendiği ve 674 kişi (%87,3) tarafından makinede temizlendiği belirtilmiştir.
  • Ayrıca, her gün donanımını temizleyen 148 kişi (%19,2) bulunmaktadır.

İş elbiselerinizin yıkanma sıklığı.

Her gün

148 (%19,2)

İki günde bir

181 (%23,4)

Haftada bir

289 (%37,4)

Daha fazla

154 (%19,9)

İş elbiselerinizin yıkanma biçimi.

Elde

98 (%12,7)

Makinada

674 (%87,3)

Acil duruma müdahale ederken kişiye ait KKD varlığı

Var

673 (%87,2)

Yok

99 (%12,8)

Tablo 4 İtfaiyecilerin İSG ve afet ile ilgili bilgi durumlarının dağılımı (N=772)

 

Evet

Hayır

Fikrim yok

İş sağlığı ve güvenliği (İSG) ile ilgili eğitim alma

733 (%94,9)

27 (%3,5)

12 (%1,6)

Temel ilk yardım eğitimi alma

716 (%92,7)

48 (%6,2)

8 (%1)

İş kazası yaşama

141 (%18,3)

598 (%77,5)

33 (%4,3)

İş sahasında herhangi bir olay yaşama

245 (%31,7)

487 (%63,1)

40 (%5,2)

İş kazası sonrası yapmanız gerekenler hakkında bilgi

687 (%89)

57 (%7,4)

28 (%3,6)

Periyodik sağlık kontrolü

653 (%84,6)

96 (%12,4)

23 (%3)

Gerekli KKD işveren tarafından temin edilme

713 (%92,4)

43 (%5,6)

16 (%2,1)

Tehlikeli durumları ve tehlikeli davranışları öngörebilme

696 (%90,2)

54 (%7)

22 (%2,8)

Ekipmanları düzenli olarak kontrol etme

688 (%89,1)

64 (%8,3)

20 (%2,6)

İş kazası olması durumunda yapılması gerekenleri bilme

717 (%92,9)

38 (%4,9)

17 (%2,2)

Meslek hastalıkları hakkında bilgi

649 (%84,1)

83 (%10,8)

40 (%5,2)

Çalışma sonrası çalışmaya bağlı rahatsızlandığınızı düşünürseniz başvuracağınız yetkili mercileri bilme

619 (%80,2)

114 (%14,8)

39 (%5,1)

Afet psikolojisi eğitimi alma

314 (%40,7)

422 (%54,7)

36 (%4,7)

Daha önce afet tatbikatına katılma

478 (%61,9)

277 (%35,9)

17 (%2,2)

Hizmet içi eğitimlerinde afetlere yönelik eğitim alma

575 (%74,5)

173 (%22,4)

24 (%3,1)

Türkiye Afet Müdahale Planını (TAMP) inceleme

330 (%42,7)

382 (%49,5)

60 (%7,8)

TAMP bünyesinde herhangi bir afet tatbikatına katılma

231 (%29,9)

495 (%64,1)

46 (%6)

Yaşadığınız bölgenin Afet/Acil durum riskleri ve tehlikeleri hakkında bilgi

521 (%67,5)

190 (%24,6)

61 (%7,9)
  • Katılımcıların 733'ü (%94,9) İSG konusunda eğitim almıştır,
  • 716 (%92,7)’ i temel ilk yardım eğitimi almıştır,
  • 141’i (%18,3) iş kazası yaşamıştır,
  • 653’i (%84,6) periyodik sağlık kontrolü olmaktadır,
  • 688’i (%89,1) ekipmanlarını düzenli olarak kontrol etmektedir,

  • 314’ü (%40,7) afet psikolojisi eğitimi almıştır,
  • 330’u (%42,7) TAMP’ı incelemiş,
  • 231 (%29,9)’i TAMP bünyesinde herhangi bir afet tatbikatına katılmıştır.
  • Ayrıca 521’i (%67,5)’i yaşadığı bölgenin afet/acil durum riskleri ve tehlikeleri hakkında bilgi sahibidir.

Oluşturulan ölçek; güvenlik algısından (12 madde), tutumdan (7 madde), bilgiden (5 madde), öz yeterlilikten (7 madde) oluşturulmuştur. Ölçeğin en düşük skoru 31 puan iken en yüksek skoru 155 puandır.  

Tablo 5 ‘İtfaiyeciler için Afet Risk Yönetimi Ölçeğinin’ maddeleri

Faktör

Öğeler

Güvenlik Algısı

1.Kurumumda itfaiyeci sağlığı ve güvenliği desteklenir.

2. Güvenlik eğitimi, tüm eğitimlerimizin içine yerleştirilmiştir.

3. Araç muayene programlarına ve ekipman kontrollerine kesinlikle uyulur.

4. İtfai olay sonrası için bir eleştiri sürecimiz vardır.

5. Tüm itfaiyeciler güvenli olmayan uygulamaları durdurma yetkisine sahiptir.

6. Risk analizini anlıyor ve her itfai olayda risk değerlendirme analizi uyguluyoruz.

7. Acil ve uzun vadeli tıbbi yardım almam gerektiğinde amirime söylemekten çekinmem.

8. Kurumumda ramak kala olay, iş kazası ve meslek hastalıkları kayıtları düzenli olarak alınır.

9. Daha güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı için teknolojik gelişmeler takip edilir.

10. Eksiklikleri gidermek adına düzeltici eylem planları geliştirilir.

11. Acil müdahaleler için standartlar ve politikalar geliştirilir.

24. Herhangi bir acil durum ve afette müdahale için kurumumuzun yeterli araç gereç ve ekipmanı mevcuttur.

Tutum

27. Yaşanabilecek bir afette görev almak için istekli olurum.

28. Çalışma şartlarımın geliştirilmesi bir acil duruma ve afete müdahale ederken daha verimli olmamı sağlar.

29. Acil durum ve afete verimli müdahale etmemde aldığım eğitimler önemlidir.

30. Acil durum ve afete müdahale ederken gereken kişisel koruyucu donanımlar kurumum tarafından temin edilir.

32. Acil durum ve afetlere müdahale ederken ekip çalışması önemlidir.

33. Acil durum ve afetlere müdahale ederken ekip arkadaşlarıma güvenirim.

34. İtfaiye teşkilatları bir afeti sınırlandırmak için müdahale dışında afet öncesinde de faaliyetlerde yürütebilir.

Öz Yeterlik

12. Mevcut afet ve acil durum eylem planlarını inceledim.

13. Herhangi bir afette ne yapmam gerektiğini bilirim.

14. Acil durum veya afet gerçekleştiğinde müdahale edecek bilgiye ve yeterliliğe sahibim.

15.Yaşanılacak bir afette diğer kurum ve kuruluşlarla koordineli bir şekilde çalışabilirim.

16. Yaşanılacak bir afete müdahale edebilecek en yetkin kurumların başında itfaiye teşkilatı gelir.

17. İtfaiye hizmet içi eğitimlerinde acil durum ve afetlerle ilgili gerekli bilgileri aldım.

31. Bir acil durum ve afete müdahale etmem için gereken fiziksel güce sahibim.

Bilgi

19. Afet müdahalesinde en önemli etkenlerden biri gereken araç ekipman ve insan gücünün yeterli olmasıdır.

20. Afet müdahalesinde en önemli etkenlerden biri hızlı ve etkili koordinasyondur.

21. Afet müdahalesinde en önemli etkenlerden biri deneyimli insan gücüdür.

22. Afet müdahalesinde en önemli etkenlerden biri doğru yapılmış afet öncesi risk yönetimidir.

23. Afet sonrası daha hızlı bir iyileşme ile afet farkındalığı arasında doğrusal bir ilişki vardır.

Ölçeğin toplam skor ortalaması ise 127,68±20,49 puan arasında olduğu görülmektedir. Bulgular, itfaiyecilerin afet risk yönetimi ölçeği skorlarının demografik özelliklerle ilişkili olmadığını ve bu özelliklerin ölçeğin sonuçları üzerinde etkisi bulunmadığını göstermektedir.

Ölçeğin İSG ve afet ile ilgili bilgi durumlarına göre karşılaştırılmasından çıkan anlamlı sonuçlar çıkmıştır. Buna göre ölçek skor ortalamaları, temel ilk yardım eğitimi alan,  gerekli kişisel koruyucu donanımlarını işveren tarafından temin edilen, tehlikeli durumları ve tehlikeli davranışları öngörebilen, ekipmanlarını düzenli olarak kontrol eden, iş kazası ve meslek hastalığı olması durumunda bilinçli olan, daha önce afet tatbikatına katılan, afetlere yönelik eğitim alan, TAMP’ı inceleyen, yaşadığı bölgenin afet/acil durum riskleri ve tehlikeleri hakkında bilgi sahibi olan itfaiyecilerde istatistiksel olarak yüksek çıkmıştır.

Şekil 1. İtfaiyeciler için afet risk yönetme ölçeği doğrulayıcı faktör analizi

Uygulanan DFA sonucu oluşturulan model Şekil 1’de görsel olarak sunulmuştur. Boyutların 31 soru üzerindeki yol katsayılarının her biri istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,05). Tüm alt boyutlar sorular üzerinde yüksek düzeyde istatistiksel olarak anlamlı etkiye sahiptir. Ölçeğinin üzerinde güvenlik algısı, tutum, öz yeterlilik ve bilgi boyutlarının yol katsayılarının her biri istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,05).

Büyük depremler gibi afetlere müdahale etmenin birincil amacı, mümkün olduğu kadar çok hayat kurtarmaktır. Bu tür acil müdahalenin en önemli bir bileşeni, enkaz altında mahsur kalan kişilerin arama ve kurtarma çalışmasıdır.  Geçtiğimiz son on yılda, büyük ölçekli doğal ve insan kaynaklı felaketler, afetlere müdahalenin önemine dikkat çekti.

Bu çalışma, afetin meydana gelmesiyle ilk müdahaleci olarak sahaya inen itfaiyecilerin risk yönetim sürecindeki mevcut durumlarını saptamak ve risk yönetimi için hazırlık çalışmalarına katılımlarını sağlayacak iyileştirme alanları sunmak amacıyla gerçekleştirilmiştir.

SONUÇ VE ÖNERİLEN EĞİTİM MÜFREDATI

Bu sonuçlar, itfaiyecilerin afet sürecini yönetme ölçeği skorlarının İSG ve afet ile ilgili bilgi durumlarına göre ilişkili olduğunu ve bu özelliklerin ölçeğin performansını etkilediğini göstermektedir. Bu nedenle, itfaiyecilerin afet risk yönetme becerilerini geliştirmek için bu faktörlerin dikkate alınması gerekmektedir.

  • Yapılan anket ve ölçeğin sonuçlarına göre itfaiye personellerine yönelik bazı eğitim ihtiyaçları belirlenmiştir:
  • Sağlıklı yaşam ve sigara bırakma eğitimi,
  • Fitness ve zindelik programları,
  • Afet psikolojisi eğitimi,
  • İlkyardım ve İSG eğitimi,
  • Ekipman kontrolü eğitimi,
  • İş kazası ve meslek hastalıkları eğitimi,
  • TAMP eğitimi,
  • Risk Analizi eğitimi,
  • Afet ve acil durum tehlikeleri eğitimi önerilmektedir.

Türkiye’de meydana gelen acil durum ve afetlerin zararlarını azaltmak için önemli bir operasyonel güç olan itfaiye teşkilatları, üstlendikleri görevler ile kriz yönetiminin yanı sıra risk yönetiminde de etkin olmaları sağlanarak meydana gelebilecek zararın en aza indirmesi sağlanabilir.

Yapılan ölçeğin sonuçlarına göre itfaiye personellerine yönelik eğitim ihtiyaçları arasında, ilkyardım, İSG ve farkındalık, TAMP, afet ve acil durum eğitimleri göze çarpmaktadır. Ölçekten bağımsız olarak afet psikolojisi eğitimi alan ve TAMP bünyesinde herhangi bir tatbikata katılan itfaiyeci sayılarının azlığı düşünmemiz gereken bir konu olarak değerlendirilmelidir.

Ayrıca itfaiyecilerin afet yönetiminde yüklendikleri sorumlulukları etkin bir şekilde yerine getirebilmesi için öncelikle kendi sağlıklarını ve güvenliklerini korumalıdır. Bu çalışma göstermiştir ki; İSG bilgi ve farkındalığının artması itfaiyecilerin afet yönetiminde daha doğru kararlar vermesini ve müdahale etmesini sağlayacaktır.

Bu öneriler ile itfaiyecilerin afet risk yönetme sürecini daha etkin bir şekilde yürütebileceği buna bağlı olarak kriz yönetiminde daha etkin müdahalelerde bulunacağı düşünülmektedir.  Ayrıca bu çalışma itfaiye teşkilatları için bütünleşik bir afet yönetimi sisteminin temellerinin oluşması adına örnek bir çalışma olarak  değerlendirilebilir.

Bu çalışmadan elde edilen deneyimle Türkiye itfaiye teşkilatlarının afet yönetimindeki bütün süreçlerde daha etkin olmasını sağlayacak çalışmaların temelleri atılabilir. Ayrıca bu çalışma içerisinde, daha kapsamlı bir çalışmanın tasarlanmasında katkılar sağlayacak ipuçları barındırmakta ve araştırmacılar için birçok veri sunmaktadır.